Stanowisko Obywatelskiego Parlamentu Seniorów w sprawie dokumentu Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej
„Informacje w sprawie działań rządu podejmowanych na rzecz seniorów, w szczególności zmierzających do poprawy warunków życia i aktywności społecznej osób starszych”.
Stanowisko zostało przygotowane i opracowane zgodnie z programem Konferencji, gdzie w pkt. 6 wpisaliśmy „Stanowisko OPS wobec programów i działań rządu w sprawach senioralnych”, aby podkreślić znaczenie programów i działań rządu na rzecz seniorów. Stanowisko opracowano na podstawie zgłoszonych opinii i rekomendacji przedstawionych na Konferencji Prezydium OPS, Przewodniczących i przedstawicieli Delegatur OPS w dniach 9-10 listopada 2021 w Warszawie, oraz na postawie przesłanych opinii i rekomendacji przedstawionych w materiałach pokonferencyjnych.
Priorytetowe działania rządu w obszarze polityki senioralnej opierają się na dwóch filarach obejmujących:
- Obszar bezpieczeństwo finansowe obejmujący waloryzację emerytur, rent i innych świadczeń, a także trzynastą i czternastą emeryturę, oraz programy „Mama4+” i wsparcie działaczy antykomunistycznych. Należy zaznaczyć, że rząd wywiązuje się z dotychczasowych zobowiązań w zakresie waloryzacji świadczeń, wypłaty są terminowe i niezagrożone, a ponadto należy docenić wysiłki finansowe związane z wypłatami 13 i 14 emerytury. Traktując obecny poziom inflacji jako wyjątkowy, jednak należałoby przygotować odpowiednie mechanizmy finansowe na takie zdarzenia w przyszłości, aby emeryci nie musieli ponosić skutków bieżących podwyżek np. stałych opłat i ogólnego wzrostu cen, bez bieżącej rekompensaty. Z uznaniem należy przyjąć działania wspierające rodziny wielodzietne, w których często mamy zrezygnowały z pracy zawodowe i będą uzyskiwały oprócz świadczenia prawo emerytury. Również poszerzenie kręgu osób uprawnionych do wsparcia z tytułu działalności antykomunistycznej idzie w dobrym kierunku, gdyż upływ czasu powoduje naturalne odchodzenie tych osób, a więc państwo powinno udzielać im pilnego wsparcia. Należy docenić wysiłki rządu w zakresie dbałości o stan finansów państwa, w tym stan finansów ubezpieczeń społecznych, co jest jednym z głównych priorytetów polityki rządu i resortu rodziny.
- Rekomendacja: z uwagi na gwałtowny wzrost inflacji z miesiąca na miesiąc waloryzowane wypłaty z ZUS są w sposób oczywisty opóźnione o bieżące skutki inflacji, ponieważ bieżąca inflacja i bieżący wzrost średniej płacy wyprzedzają wysokość waloryzacji za rok 2020 w stopniu na tyle znaczącym (około 5%), że należałoby waloryzować świadczenia co kwartał, wtedy dług waloryzacyjny byłby mniejszy.
- Obszar pomoc społeczna obejmujący:
- nowelizację ustawy o pomocy społecznej, która zawiera szereg oczekiwanych rozwiązań zarówno dla pracowników socjalnych jak i nowe rozwiązania z zakresu usług opiekuńczych. Jest to krok w dobrym kierunku, ponieważ wzmacnia dobre rozwiązania na rzecz tej części sektora opieki socjalnej.
- Program „Posiłek w szkole i w domu na lata 2019-2023” jest bardzo pomocny dla seniorów i osób z niepełnosprawnościami szczególnie w obliczu pandemii. Rekomendacja: należy rozwijać ten program w rozszerzonej formie na lata po 2023 r., traktując to rozwiązanie jako stały element wsparcia dla tej grupy osób w obliczu gwałtownych zmian demograficznych.
- Program „Pokonać bezdomność”. Wskutek zmian demograficznych narasta problem osób bezdomnych wymagających wsparcia. Rekomendacja: Program ten należy rozwijać razem ze wsparciem samorządowym, należy monitorować sytuację, aby nie doszło do ograniczenia środków z tych dwóch kierunków.
- Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze to kolejny program, który wspiera osoby najsłabsze finansowo, wymagające opieki zdrowotnej często w domu chorego, oraz również wsparcia psychicznego. Rekomendacja: Z uwagi na prowadzoną politykę gmin w tym zakresie, w tym tendencję do nierozszerzania tego wsparcia, należy monitorować wydatki gmin, aby nie zmniejszał się ich poziom, a odwrotnie, powinien wzrastać wraz ze wzrostem liczby osób wymagających pomocy. Wsparcie to udzielone przez gminy dla 119 tys. osób jest nadal niewystarczające i wymaga określonych działań struktur państwa w celu wzmocnienia tego programu. Na gminy powinien być nałożony wymóg obligatoryjny w zakresie poziomu przeznaczanych środków w ramach tego programu. W szczególności usługi te powinny być rozwijane w ramach programu deinstytucjonalizacji.
- Wydatki na usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi są finansowane z budżetu państwa, a realizowane przez gminy. Jednak nie ma podobnego rozwiązania dla chorych na choroby demencyjne, również często mające zaburzenia psychiczne. Rekomendacja: należy rozważyć analogiczne rozwiązanie dla osób chorujących na choroby demencyjne.
- Środowiskowe domy samopomocy na trwale zaznaczyły swoją obecność w środowisku i stanowią stałe wsparcie szczególnie dla osób z deficytami funkcji poznawczych, domy te poprzez prowadzone programy terapeutyczne stanowią doskonałe wsparcie dla rosnącej w szybkim tempie osób z chorobami demencyjnymi. Rekomendacja: należy rozwijać tę formę pomocy środowiskowej bardzo przydatnej m. in. dla osób z chorobami demencyjnymi, w tym z chorobą Alzheimera.
- Domy pomocy społecznej są uzupełnieniem, rozwinięciem systemu opieki w zakresie stałego pobytu, również w dużej części dla osób z chorobami demencyjnymi. Rekomendacja: Ośrodki te powinny być rozwijane zarówno w zakresie świadczonych usług środowiskowych w ramach deinstytucjonalizacji oraz poprzez powstawanie nowych domów z rozszerzonymi funkcjami dla miejscowego środowiska.
- System usług społecznych i zdrowotnych w środowisku (deinstytucjonalizacja). Należy pilnie rozwijać ten system, co nie oznacza to, że likwidujemy placówki instytucjonalne. Celem jest najpóźniej do 2035 dla każdej osoby potrzebującej wsparcia – zapewnienie bezpiecznego funkcjonowania w swoim miejscu zamieszkania, w swoim mieszkaniu, poprzez szereg działań wspierających. Rekomendacja – program nie wymaga dodatkowych uzasadnień, jednak należy skrócić okresy wdrożenia do 2026 r., ponieważ perspektywa roku 2035 wydaje się nie do zaakceptowania dla osób będących w zaawansowanym wieku, a potrzebujących pilnego wsparcia, przy czym powinna to być pomoc dla chorego i jego opiekuna.
- Ekonomia społeczna i solidarna, ten program bardzo potrzebny i oczekiwany przez środowisko, które oczekuje na opracowanie ustawy o ekonomii społecznej (jest projekt, ale NGO-y wypowiadają się o nim krytycznie), w zakresie tworzenia przedsiębiorstw społecznych, tworzenia miejsc pracy i reintegracji osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Rekomendacja – projekt wymaga przepracowania i uwzględnienia uwag środowisk społecznych.
- „Polityka społeczna wobec osób starszych 2030. Bezpieczeństwo – Uczestnictwo – Solidarność”. Dokument ten zawierający 7 obszarów polityki społecznej oraz 4 obszary skierowane bezpośrednio do niesamodzielnych osób starszych i ich opiekunów. Jest to strategiczny dokument w zakresie polityki senioralnej. Rekomendacja: Należy przewidzieć system jego uaktualnienia, tak aby utrzymując główne wytyczne, kierunki i misje, aktualizować potrzeby.
- Ustawa o osobach starszych – podstawowy dokument, wg którego odpowiednie organy monitorują sytuację osób starszych i opracowują „Informację o sytuacji osób starszych za rok ubiegły”. Jednak samo monitorowanie sytuacji osób starszych, co obecnie ma miejsce, nie może być celem samym w sobie natomiast musi służyć konkretnemu celowi, tj. diagnozie, kreowaniu oraz tworzeniu programów polityki senioralnej. Rekomendacja: Powinien ulec rozszerzeniu zakres merytoryczny objęty badaniem m.in o problematykę dostępności i poziomu usług socjalnych, przeciwdziałania przemocy wobec osób starszych w różnych formach, równego traktowania i przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na wiek. Kolejną zmianą w tym dokumencie powinno być powołanie Pełnomocnika rządu do spraw Osób Starszych, do zadań którego należeć będzie: koordynacja prac nad sporządzaniem informacji i wniosków z oceny sytuacji oraz rekomendacji i przedkładania opinii Prezesowi Rady Ministrów.
- Program „Senior+”, to program, którego celem jest zwiększenie uczestnictwa społecznego osób starszych. Tempo jego rozwoju należy ocenić pozytywnie. Rekomendacja: Należy likwidować „białe plamy” jego dostępności, oraz kłaść nacisk na aktywność społeczną, fizyczną, umysłową, oraz zdrową dietę, co opóźnia rozwój chorób otępiennych i podtrzymuje posiadane funkcje poznawcze.
- Program „Aktywni+” będący bardzo popularnym programem realizacji wielu projektów przez NGO ma wysoką ocenę przydatności. Rekomendacja: należy wspierać jego rozwój i wzmocnić finansowo. (z uwagi na znaczną inflację).
- Program Wsparcie osób z niepełnosprawnościami, w tym osób starszych i ich opiekunów, świadczenie uzupełniające dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji – obecnie dotyczy głównie osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji, a które ukończyły 18 lat, lub gdy otrzymują świadczenia poniżej 1772,08 zł brutto. Należy odnotować z satysfakcją, że nakłady na ten Program od roku 2015 wzrosły o prawie 90%, co jest przy tej skali programu ogromnym wysiłkiem finansowym państwa. Jednak brak w tym programie wsparcia dla osób z niepełnosprawnościami, niezdolnych do samodzielnej egzystencji (w zakresie opłacania usług opiekuńczych), które wymagają stałej opieki przez opiekuna formalnego (opłacanego najczęściej ze skromnej emerytury), lub nieformalnego (którego opieka jednak też kosztuje). Chorzy np. na choroby demencyjne wymagają wieloletniej opieki przez opiekuna, jednak przy obecnych rozwiązaniach prawnych nie kwalifikują się do żadnej pomocy socjalnej (jeśli np. małżonkowie pobierają emerytury) a muszą przez wiele lat ponosić koszty opieki, które przy obecnych poziomach usług wynoszą 3.500-6.500 zł. Należy zaznaczyć, że decydując się na system opieki w domu, odciążają system socjalny. Rekomendacja: Należy wprowadzić system bonów opiekuńczych, rozwijać urlopy wytchnieniowe dla opiekunów oraz inne udogodnienia dla opiekunów, którzy zastępują system opieki zdrowotnej i socjalnej w dużym zakresie. Obecny zasięg urlopów wytchnieniowych jest na tyle minimalny, że nie stanowi realnego wsparcia.
- Program Opieka 75+ – jest dedykowany dla gmin do 60 tys. mieszkańców, celem jest poprawa usług opiekuńczych. W 2021 Program obejmie 7465 osób w skali kraju. Rekomendacja: Należy rozszerzyć ten program również dla większych gmin, mających jednak problem z dostępnością do tego typu usług. W następnej kolejności należy rozszerzyć ten Program na gminy, które mogłyby współfinansować ten program. Potrzeby tej grupy osób są podobne bez względu na miejsce zamieszkania, dlatego ten podział należy poddać analizie, aby zwiększyć udział programu, gdyż obecny zasięg wynoszący około 7.500 osób jest zbyt mały w stosunku do potrzeb.
- Program Wspieraj Seniora oraz Infolinia stanowią duże wsparcie dla seniorów szczególnie w okresie pandemii. Należy zauważyć, że liczba osób korzystających jest bardzo mała. Rekomendacja: Należy przeanalizować przyczyny małego zasięgu, w szczególności tam, gdzie liczba osób korzystających stanowi mały procent.
- Polski Ład – rozwiązania dla seniorów. Rząd wyodrębnił w programie dla tej grupy rozwiązania pt. „Złota jesień życia”. Znalazły się tam takie rozwiązania jak: Emerytury bez podatku do 2500 zł – wielokrotnie podnoszony przez OPS postulat znalazł uznanie w programie, wydłużenie dobrowolnej aktywności zawodowej seniorów, zerowy PIT dla osób pracujących po osiągnięciu wieku senioralnego, Aktywni+, korpus wsparcia seniorów, którego początki były w okresie pandemii, bezpieczeństwo pod rękę, to dofinansowanie zakupu opasek bezpieczeństwa, darmowe leki 70+, to rozszerzenie programu leki 75+, placówki łączące pokolenia, centra usług społecznych dla Polaków wracających z zagranicy, zapewniające kompleksowe wsparcie dla osób starszych, pomoc w zakresie IT dla seniora, ogólnopolska linia administracyjna, jako wsparcie informacyjne, walka z przemocą domową wobec dzieci i starszych, oraz zwiększenie świadomości praw ofiar przemocy. Polski Ład zawiera niewątpliwie wiele interesujących rozwiązań, ale ich ocena możliwa będzie po doprecyzowaniu sposobu i zakresu realizacji. Wdrożenie rozwiązań powinno być poprzedzone szerokimi konsultacjami społecznymi, w którym to procesie OPS deklaruje aktywny udział.
Podsumowanie:
Przedstawione systemowe rozwiązania zasługują na pełne uznanie ze strony seniorów. Należy docenić bardzo duży wysiłek finansowy rządu oraz rosnące nakłady na programy. Różnorodność programów świadczy o wysiłkach MRiPS oraz całego rządu, aby każda grupa senioralna mająca różnorodną specyfikę potrzeb mogła znaleźć wsparcie.
Opracował: Zbigniew Tomczak Warszawa dn. 22 grudnia 2021